κεντρική φωτό:Ιρένε Βαγέχο: «Πάπυρος: η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», Μετάφραση: Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Εκδόσεις Μεταίχμιο
Κυριακή Μπεϊόγλου
Σύμφωνα με τη συγγραφέα η λήθη, η εξαφάνιση του κληροδοτήματος των λέξεων, ο σοβινισμός και τα γλωσσικά τείχη είναι πραγματικότητα.
«Διαβάζω σημαίνει ακούω μουσική σε λέξεις. Σημαίνει εγγύτητα και έκπληξη. Σημαίνει να μιλάμε κάποιες φορές με τους νεκρούς για να νιώσουμε πιο ζωντανοί. Σημαίνει ταξίδι δίχως κίνηση. Σημαίνει ένα καθημερινό θαύμα. Αυτό το διάστημα της απομόνωσης επιβεβαιώσαμε ότι τα βιβλία τιθασεύουν το άγχος και μας μεταφέρουν σε τόπους μακρινούς. Σήμερα εκτιμάμε -ίσως περισσότερο από ποτέ- τον ρόλο που παίζουν στις ζωές μας που κατακλύζονται από αβεβαιότητα. Στο πέρασμα των αιώνων, αυτά τα σεντούκια γεμάτα λέξεις έχουν επιβιώσει από πολέμους, δικτατορίες, ξηρασίες, κρίσεις και καταστροφές. Μέσα τους, οι ουτοπίες περιμένουν ευνοϊκότερες μέρες».
Κυκλοφόρησε πρόσφατα στη γλώσσα μας το βιβλίο «Πάπυρος: η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα» (Μεταίχμιο, μετάφραση Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη) της Ισπανίδας συγγραφέως Ιρένε Βαγέχο.
Σημειώνει μεγάλη επιτυχία, έχει αποσπάσει σημαντικές διακρίσεις και μεταφράζεται ήδη σε περισσότερες από 30 χώρες. Αναρωτιέμαι γιατί, καθώς δεν είναι φυσικά το πρώτο καλό βιβλίο που μιλάει για το μεγάλο ταξίδι του βιβλίου στον χρόνο.
Διαβάζοντάς το κατέληξα πως οι κυρίως λόγοι είναι δύο: πρώτον, γιατί η συγγραφέας χρησιμοποιεί επιτυχημένα μια λογοτεχνική αφήγηση με προσωπικές της σκέψεις για να εξιστορήσει την καταγωγή του βιβλίου έως σήμερα και δεύτερον, γιατί ίσως να ευνοήθηκε από τη συγκυρία της πανδημίας. Οπως και η ίδια εξηγεί στον επίλογό της, ο «Πάπυρος» έφτασε στα χέρια των αναγνωστών σε μια εποχή παράξενη, σε καιρούς σκοτεινούς που μας θύμισαν την εύθραυστη φύση μας. Είναι αλήθεια. Το διάστημα της πανδημίας «ακουμπήσαμε» το βλέμμα μας στα βιβλία, «τα αντικείμενα αυτά -ευάλωτα όπως κι εμείς οι ίδιοι- που ήταν πάντα δίπλα μας και με το μέρος μας» ήταν μια διέξοδος στον εγκλεισμό. Ηταν εκεί για να μας θυμίσουν ότι όλο το σύμπαν μπορεί να χωρέσει στα χάρτινα αυλάκια μιας τυπωμένης σελίδας.
Ο «Πάπυρος» χωρίζεται σε δύο μεγάλα μέρη: «Η Ελλάδα οραματίζεται το μέλλον» και «Οι δρόμοι της Ρώμης».
Στο πρώτο μέρος, με αφορμή την υπερσυγκέντρωση αρχαίων κειμένων στη νεοσύστατη Αλεξανδρινή Βιβλιοθήκη του Πτολεμαίου, η συγγραφέας διεισδύει στην ελληνική μυθολογία, τον Ομηρο, τους τραγικούς ποιητές, τον Ησίοδο, τον Ηρόδοτο, τον Αριστοτέλη και άλλους σημαντικούς της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Γράφει και για τα συστήματα καταλογογράφησης που χρησιμοποιούσαν: «Οι Ελληνες υπήρξαν πρωτοπόροι στην ταξινόμηση με τις διάσημες λίστες τους: οι επτά σοφοί και τα επτά θαύματα. Παρασυρμένοι όπως κι εμείς από τον γαστρονομικό πυρετό, προηγήθηκαν του Οδηγού Michelin καταρτίζοντας το δικό τους γαστρονομικό παλμαρέ».
Δεν μπορεί κανείς να μη συμφωνήσει με τη Βαγέχο στην καταληκτική παράγραφο του πρώτου μέρους, όπου πολύ σωστά επισημαίνει πως η λήθη, η εξαφάνιση του κληροδοτήματος των λέξεων, ο σοβινισμός και τα γλωσσικά τείχη είναι πραγματικότητα. Πράγματι, χάρη στην Αλεξάνδρεια και την περίφημη βιβλιοθήκη της γίναμε κοσμοπολίτες και άνθρωποι με γερό μνημονικό.
Στο δεύτερο μέρος «Οι δρόμοι της Ρώμης», ο αναγνώστης θα μάθει πως η ποίηση έφτασε στη Ρώμη μέσα στη βοή των όπλων από το αντίπαλο στρατόπεδο χάρη σε έναν δούλο. Ενας ηθοποιός από τον Τάραντα, που γνώριζε καλά και τις δύο γλώσσες, ο Λίβιος Ανδρόνικος, ελλείψει αυτόχθονων ποιητών, μετέφραζε ελληνικές τραγωδίες και κωμωδίες που ανέβαιναν στη Ρώμη. Χάρη σε εκείνον δημιουργήθηκε ένας συνασπισμός συγγραφέων και ηθοποιών υπό την προστασία του ναού στο Αβεντίνο. Και έτσι ξεκίνησε η μεγάλη λατινική βιβλιογραφία.
Εχει μεγάλο ενδιαφέρον η ανάλυση της Βαγέχο καθώς βλέπει και διηγείται πολυπρισματικά την κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική απαρχή των βιβλίων στη Ρώμη εκείνη την εποχή.
Και στα δύο μέρη εντύπωση προκαλούν οι αναφορές της αλλά και ο ανοιχτός διάλογος με μεταγενέστερους και σύγχρονους δημιουργούς που καθόρισαν την παγκόσμια λογοτεχνία και διανόηση. Πράγματι είναι μια αξιόλογη προσπάθεια καταγραφής του μεγάλου ταξιδιού του βιβλίου από την αρχή έως σήμερα που κινδυνεύει να εξαφανιστεί ως αντικείμενο λόγω της απόλυτης ψηφιοποίησης των πάντων. Εχει δίκιο να ανησυχεί καθώς οι έρευνες δείχνουν πως το χαρτί «τελειώνει». Ισως ο «Πάπυρος» ήρθε για να μας θυμίσει ότι αυτό που δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε είναι πως το «αντικείμενο» ήταν αυτό που πολλές φορές δημιούργησε τον μαγικό κόσμο όπου επέζησαν οι λέξεις και η ανθρώπινη ιστορία.