Θανάσης Γιαλκέτσης
Μπροστά στο χάος του εικοστού αιώνα, στην οικονομική κρίση που πλήττει τις δυτικές χώρες, στην άνοδο των ολοκληρωτισμών, ο Οργουελ προσπαθεί να κατανοήσει τι μπορεί να κάνει ένας ελεύθερος άνθρωπος
Συνέντευξη του Φιλίπ Ζαβορσκί που δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Le Point
● Ο Οργουελ είναι κατά τη γνώμη σας ένας πολιτικός συγγραφέας;
Οχι, δεν είναι ένας πολιτικός συγγραφέας, με την έννοια ότι δεν έχει μια προκαθορισμένη ερμηνευτική σκοπιά, μια στράτευση σε ένα κόμμα κ.ο.κ. Ο Οργουελ είναι ένας άνθρωπος που αναζητάει τον δρόμο του στην πολιτική, ο οποίος, μπροστά στο χάος του εικοστού αιώνα, στην οικονομική κρίση που πλήττει τις δυτικές χώρες, στην άνοδο των ολοκληρωτισμών, προσπαθεί να κατανοήσει τι είναι η πολιτική και τι μπορεί να κάνει ένας ελεύθερος άνθρωπος. Ο Οργουελ δεν είναι ένας θεωρητικός, εξετάζει τον κόσμο της εργασίας, τον ισπανικό εμφύλιο, τον σοβιετικό ολοκληρωτισμό, με μια πολύ μέτρια εννοιολογική εργαλειοθήκη.
● Σήμερα θέλουν να τον οικειοποιηθούν τόσο η Αριστερά όσο και η Δεξιά. Ποιος είναι όμως στην πραγματικότητα στο πολιτικό πεδίο;
Είναι λίγο μαρξιστής. Αρχικά υιοθετεί έναν αρκετά αδιάλλακτο σοσιαλισμό, ο οποίος σταδιακά μετατοπίζεται προς ένα είδος σοσιαλδημοκρατίας, πράγμα που τον οδηγεί στο να απαρνηθεί την ιδέα της επανάστασης. Το λέει πολλές φορές: αν διαβλέπει μια δυνατότητα εξέλιξης και βελτίωσης της πολιτικής κατάστασης, την εντοπίζει στην ανώτερη μεσαία τάξη, η οποία είναι αρκετά μορφωμένη, συνετή, η οποία κατέχει ήδη ορισμένη δύναμη και μέσα και διαθέτει επίγνωση του κινδύνου μιας βίαιης επανάστασης. Το ότι δεν πιστεύει σε μια προλεταριακή επανάσταση γίνεται πολύ σαφές στο «1984».
● Ωστόσο αποδίδει μεγάλη σημασία στον λαό…
Βέβαια, ο λαός είναι πολύ σημαντικός επειδή αυτός είναι το θύμα. Σύμφωνα με τον Οργουελ, ο λαός είναι οι πληθυσμοί που γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης, οι κοινωνικές ομάδες των οποίων το βιοτικό επίπεδο είναι τόσο χαμηλό ώστε δεν έχουν πρόσβαση στο σύστημα υγείας και στην εκπαίδευση. Αυτοί είναι τα θύματα της καπιταλιστικής καταπίεσης. Ο λαός όμως είναι επίσης εκείνος που διαθέτει την «common decency», αυτή την πρωταρχική σοφία, αυτή τη σπίθα ανθρωπιάς που του επιτρέπει να κρατάει γερά παρ’ όλες τις αντιξοότητες. Η common decency, με την έννοια που της αποδίδει ο Οργουελ, είναι το τελευταίο οχυρό, εκείνο που ο άλλος ή κάθε εξωτερική αρχή δεν μπορεί να δρασκελίσει χωρίς να διαπράξει μια παράβαση.
● Κατά τη γνώμη σας, το «1984» είναι πρωτίστως η ιστορία μιας αντιστασιακής πράξης;
Μα ναι! Ο πυρήνας του μυθιστορήματος είναι η αντίσταση του Γουίνστον Σμιθ, από την πρώτη ώς την τελευταία σελίδα. Κατά τη γνώμη μου, αποδίδουν μιαν υπερβολικά σημαντική θέση στον Μεγάλο Αδελφό και δεν εκτιμούν αρκετά το κεντρικό πρόσωπο του βιβλίου. Αυτό που αφηγείται το «1984» είναι η ιστορία μιας ατομικής διαδρομής. Ο Οργουελ πιστεύει περισσότερο στη δράση ενός μεμονωμένου ατόμου παρά σ’ εκείνη των μαζών. Τα επεισόδια της αίθουσας βασανιστηρίων είναι επίσης ιδιαίτερα ισχυρά: αφηγούνται την ιστορία μιας διπλής διαδρομής, μιας βαθμιαίας εξόντωσης και ταυτόχρονα μιας ενδυνάμωσης της αντίστασης του προσώπου. Αν το «1984» μπορεί να θεωρηθεί ένα πολιτικό έργο, είναι επίσης και ένα μυθιστόρημα που εγγράφεται στη μεγάλη παράδοση των αντιστασιακών αφηγήσεων, καθώς σε αυτό πρωταγωνιστεί ένα πρόσωπο που κατακτά το μεγαλείο του αρνούμενο μέχρι την τελευταία στιγμή να συμβιβαστεί με τη συντριβή του.
● Το «1984» δεν είναι όμως και μια κραυγή προειδοποίησης απέναντι στον ολοκληρωτισμό γενικά;
Ναι, βέβαια, μια ηχηρή και σωτήρια προειδοποίηση. Αλλά δεν είναι ο μόνος που προειδοποιεί εκείνη την εποχή. Εχουν γραφτεί πολλά για τον ολοκληρωτισμό όταν ο Οργουελ γράφει το «1984». Επιπλέον, το μυθιστόρημά του δεν είναι το πιο εύστοχο σε σχέση με όσα γνωρίζουμε σήμερα. Τα μέσα καταναγκασμού της δικτατορίας που παρουσιάζει είναι πολύ περιορισμένα, σχεδόν πρωτόγονα, συμπεριλαμβανομένης για παράδειγμα της περίφημης οθόνης που παρακολουθεί τα άτομα και που υπήρχε ήδη. Στον «Θαυμαστό καινούργιο κόσμο», ο Αλντους Χάξλεϊ προχώρησε πολύ πιο μακριά, ήδη από τη δεκαετία του 1930, προειδοποιώντας μας για το γεγονός ότι οι επιστήμες, και ιδιαίτερα η βιολογία, μπορούν να χειραγωγηθούν από την εξουσία. Ο κόσμος του Οργουελ είναι λιγότερο ενδιαφέρων, ίσως επειδή η αναφορά του είναι ο σταλινισμός. Αναρωτιέμαι άλλωστε συχνά γιατί ο φασισμός και ο ναζισμός απουσίαζαν από το έργο του. Αν είχε βρεθεί στη ναζιστική Γερμανία, ίσως να είχε πραγματευθεί περισσότερο το ζήτημα της φυλετικής επιλογής. Παρατηρείτε εξάλλου ότι δεν προτείνει καμία λύση για να αλλάξουν τα πράγματα. Ετσι, στο παράρτημα του «1984», χρησιμοποιώντας τον παρελθόντα χρόνο, υπαινίσσεται ότι το καθεστώς του Μεγάλου Αδελφού δεν υπάρχει πλέον, χωρίς όμως να μας λέει χάρη σε ποιο θαύμα κατέρρευσε αυτό το ολοκληρωτικό καθεστώς.
● Είναι δημοσιογράφος ή συγγραφέας;
Είναι συγγραφέας που βασίζεται σε γεγονότα, στα οποία θέλει να δώσει ένα νόημα και μιαν αξία μέσα στην ανθρώπινη εμπειρία. Είναι δημοσιογράφος που παθιάζεται με την ανθρώπινη πραγματικότητα και αυτή η τελευταία δεν μπορεί να εκφραστεί μόνο με μιαν αντικειμενική αναφορά. Στην πραγματικότητα είναι και συγγραφέας και δημοσιογράφος, αλλά πρωτίστως είναι συγγραφέας κειμένων πολεμικής. Τι είναι «Η φάρμα των ζώων» ή το «1984»; Μυθιστορηματικές πολεμικές που είναι τόσο καλές επειδή είναι τόσο ευθύβολες.
● Ο Οργουελ εκφράστηκε ωστόσο με τα πιο διαφορετικά είδη του λόγου…
Ναι, αλλά σε όλα ή σχεδόν σε όλα τα κείμενά του βρίσκουμε αυτόν τον πολεμικό τόνο, με τον οποίο θέλει να υπερασπιστεί μιαν αλήθεια, που γνωρίζει ότι δεν την κατέχει πλήρως αλλά που αποδέχεται τον μερικό της χαρακτήρα. Οσο περισσότερο προοδεύει η σταδιοδρομία του τόσο περισσότερο υιοθετεί τη στάση εκείνου που καταγγέλλει. Με έναν στόχο, πάντοτε τον ίδιο, που είναι η γενικευμένη παραγωγή ψευδών ως τρόπος διακυβέρνησης. Γι’ αυτόν, η πολιτική εξουσία είναι ένα εργοστάσιο που παράγει ψεύδη.
● Ηταν όμως αληθινά καλά πληροφορημένος, για παράδειγμα, για τον σοβιετικό κόσμο;
Είχε πληροφορίες για τον σταλινισμό μέσω των εφημερίδων και των βιβλίων που είχαν μεταφραστεί στην αγγλική γλώσσα. Τα γραπτά όσων αντιτάχθηκαν στον Στάλιν δεν του ήταν προσιτά, επειδή δεν μιλούσε ρωσικά. Υπήρχαν επομένως ολόκληρες πλευρές του σοβιετικού κόσμου τις οποίες αυτός αγνοούσε. Πράγμα που μπορούσε να τον οδηγεί να λέει ανοησίες. Οταν, για παράδειγμα, γράφει ότι οι δικτάτορες φοβούνται τους πεζογράφους αλλά όχι τους ποιητές, «λησμονεί» ότι ο Στάλιν εξόντωσε δυο γενιές ποιητών. […]
📍 Ο Φιλίπ Ζαβορσκί είναι ομότιμος καθηγητής αμερικανικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Paris-Diderot και έχει μεταφράσει στα γαλλικά τα μυθιστορήματα και δοκίμια του Τζορτζ Οργουελ. Ο ίδιος ο Οργουελ (1903-1950) συνόψιζε το νόημα της συγγραφικής του προσπάθειας με τα ακόλουθα λόγια: «Κάθε γραμμή σοβαρού έργου που έχω γράψει από το 1936 γράφτηκε, άμεσα ή έμμεσα, εναντίον του ολοκληρωτισμού και υπέρ του δημοκρατικού σοσιαλισμού όπως εγώ τον καταλαβαίνω». Οπως σημειώνει ο Σταύρος Ζουμπουλάκης στο επίμετρο της συλλογής δοκιμίων του Οργουελ «Ο,τι μου κάνει κέφι» (Μεταίχμιο 2021): «Ο Οργουελ και άφοβος υπήρξε, σε όλη τη ζωή του, και σε καμιά πολιτική ορθοδοξία, εξ ορισμού»